Mononukleoza zakaźna to infekcja wirusowa najczęściej wywoływana przez wirusa Epsteina-Barr (EBV), potocznie znana jako „choroba pocałunków”. Dotyka głównie nastolatków i młodych dorosłych, powodując charakterystyczne objawy przypominające przeziębienie, ale o dłuższym przebiegu i z towarzyszącym powiększeniem węzłów chłonnych oraz śledziony. Prawidłowa diagnoza i odpowiednie postępowanie są kluczowe, ponieważ nie istnieje specyficzna terapia przeciwwirusowa skierowana przeciwko EBV, a leczenie koncentruje się głównie na łagodzeniu objawów.
Czym jest mononukleoza zakaźna i co ją wywołuje?
Mononukleoza zakaźna to choroba wirusowa wywoływana najczęściej przez wirusa Epsteina-Barr (EBV), należącego do rodziny herpeswirusów. Rzadziej podobne objawy mogą być spowodowane przez cytomegalowirus (CMV), wirus opryszczki typu 6 (HHV-6) czy wirus HIV. EBV jest niezwykle powszechny – nawet 95% dorosłej populacji na świecie posiada przeciwciała świadczące o przebytym zakażeniu.
Wirus przenosi się głównie przez ślinę (stąd nazwa „choroba pocałunków”), ale także przez krew i kontakt z innymi płynami ustrojowymi. Po zakażeniu wirus najpierw namnaża się w komórkach nabłonka gardła, a następnie infekuje limfocyty B, gdzie może pozostawać w stanie uśpienia przez całe życie. U większości dzieci pierwotne zakażenie EBV przebiega bezobjawowo lub objawia się łagodnym przeziębieniem, natomiast u nastolatków i młodych dorosłych częściej prowadzi do pełnoobjawowej mononukleozy.
Wirus Epsteina-Barr (EBV) po pierwotnym zakażeniu pozostaje w organizmie człowieka na całe życie w formie latentnej (uśpionej) w limfocytach B.
Charakterystyczne objawy mononukleozy zakaźnej
Okres inkubacji mononukleozy zakaźnej wynosi od 4 do 6 tygodni. Po tym czasie pojawiają się objawy, które zwykle rozwijają się stopniowo:
Wczesne objawy przypominające przeziębienie:
- Uczucie zmęczenia i ogólnego osłabienia
- Ból głowy
- Brak apetytu
- Dreszcze
Objawy klasyczne, pojawiające się w pełnoobjawowej chorobie:
- Gorączka (często wysoka, powyżej 38°C, utrzymująca się przez kilka dni)
- Silny ból gardła, często z charakterystycznym białawym nalotem na migdałkach
- Znaczne powiększenie węzłów chłonnych, szczególnie na szyi i karku, często bolesne przy dotyku
- Powiększenie śledziony (u 50-60% pacjentów)
- Powiększenie wątroby (u około 10-15% pacjentów)
- Charakterystyczna wysypka skórna (u około 5% pacjentów) – drobne, czerwone plamki na tułowiu
Najbardziej charakterystyczna dla mononukleozy jest triada objawów: gorączka, ból gardła i powiększenie węzłów chłonnych. Warto zaznaczyć, że u niektórych pacjentów, zwłaszcza u dzieci poniżej 10. roku życia, objawy mogą być łagodniejsze lub nietypowe, co może utrudniać rozpoznanie.
Diagnostyka mononukleozy zakaźnej
Rozpoznanie mononukleozy zakaźnej opiera się na ocenie objawów klinicznych oraz wynikach badań laboratoryjnych. Właściwa diagnostyka obejmuje:
Badanie krwi
Podstawowym badaniem jest morfologia krwi, która w mononukleozie wykazuje charakterystyczne zmiany:
- Leukocytoza (zwiększona liczba białych krwinek) – zwykle w zakresie 10-20 tys./μl
- Limfocytoza (zwiększony odsetek limfocytów) – często powyżej 50%
- Obecność atypowych limfocytów (tzw. komórek Downeya) – stanowiących 10-40% wszystkich limfocytów, co jest najbardziej charakterystycznym objawem w badaniu krwi
Testy serologiczne
Najpowszechniej stosowane badania w diagnostyce mononukleozy to:
1. Test na obecność przeciwciał heterofilnych (test Paula-Bunnella-Davidsohna lub szybkie testy monospot) – to badania pierwszego wyboru, które wykrywają nieswoiste przeciwciała pojawiające się podczas infekcji EBV. Są szybkie i łatwe do wykonania, jednak mają ograniczoną czułość, szczególnie u dzieci poniżej 4. roku życia, gdzie mogą dawać wyniki fałszywie ujemne.
2. Specyficzne testy serologiczne wykrywające przeciwciała przeciwko antygenom wirusa EBV:
- Przeciwciała anty-VCA (viral capsid antigen) IgM – wskazują na ostrą infekcję, pojawiają się wcześnie i zanikają po kilku miesiącach
- Przeciwciała anty-VCA IgG – utrzymują się przez całe życie po zakażeniu
- Przeciwciała anty-EBNA (Epstein-Barr nuclear antigen) – pojawiają się później, zwykle po 6-12 tygodniach od zakażenia i również pozostają na całe życie
- Przeciwciała anty-EA (early antigen) – obecne w ostrej fazie choroby i zanikające w ciągu kilku miesięcy
Interpretacja wyników badań serologicznych w kierunku EBV wymaga doświadczenia klinicznego, gdyż wzorce odpowiedzi immunologicznej mogą się różnić w zależności od fazy choroby i wieku pacjenta.
Badania dodatkowe
W niektórych przypadkach wykonuje się również:
- Badania biochemiczne oceniające funkcję wątroby (poziom transaminaz często jest podwyższony 2-3 krotnie)
- USG jamy brzusznej (ocena powiększenia śledziony i wątroby, szczególnie ważne przy podejrzeniu powikłań)
- Badania molekularne (PCR) wykrywające DNA wirusa EBV (rzadko stosowane w rutynowej diagnostyce, przydatne w nietypowych przypadkach)
Leczenie i postępowanie z pacjentem
Mononukleoza zakaźna jest chorobą samoograniczającą się, która zazwyczaj ustępuje samoistnie w ciągu 2-4 tygodni. Nie istnieje specyficzne leczenie przeciwwirusowe skuteczne w terapii zakażeń EBV. Postępowanie terapeutyczne koncentruje się głównie na:
Leczeniu objawowym:
- Odpoczynek i oszczędzający tryb życia (szczególnie ważne w pierwszych 2-3 tygodniach choroby)
- Odpowiednie nawodnienie organizmu
- Stosowanie leków przeciwgorączkowych i przeciwbólowych (paracetamol, ibuprofen) w celu złagodzenia bólu gardła i obniżenia gorączki
- Płukanie gardła łagodnymi środkami antyseptycznymi dla złagodzenia dolegliwości
Antybiotykoterapia jest wskazana wyłącznie w przypadku wtórnych zakażeń bakteryjnych, które mogą nakładać się na pierwotne zakażenie wirusowe. Należy bezwzględnie unikać stosowania amoksycyliny i ampicyliny, które mogą wywoływać charakterystyczną wysypkę u 80-90% pacjentów z mononukleozą zakaźną, co może błędnie sugerować reakcję alergiczną.
Glikokortykosteroidy mogą być rozważone w ciężkich przypadkach, gdy występuje znaczna obturacja dróg oddechowych, małopłytkowość lub niedokrwistość hemolityczna. Nie są jednak zalecane w rutynowym leczeniu niepowikłanej mononukleozy.
Możliwe powikłania i zalecenia dla pacjentów
Większość przypadków mononukleozy zakaźnej przebiega bez powikłań, jednak w rzadkich sytuacjach mogą wystąpić:
- Pęknięcie śledziony (najpoważniejsze powikłanie, występujące u około 0,1-0,5% pacjentów, wymaga natychmiastowej interwencji chirurgicznej)
- Obturacja dróg oddechowych spowodowana znacznym powiększeniem migdałków
- Powikłania neurologiczne (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu, zespół Guillaina-Barrégo)
- Powikłania hematologiczne (małopłytkowość, niedokrwistość hemolityczna)
- Zapalenie wątroby (zwykle łagodne, rzadko prowadzi do niewydolności wątroby)
Pacjenci z mononukleozą powinni stosować się do następujących zaleceń:
- Unikać wysiłku fizycznego przez co najmniej 4 tygodnie (ze względu na ryzyko pęknięcia śledziony, szczególnie przy sportach kontaktowych)
- Nie spożywać alkoholu (dodatkowe obciążenie dla wątroby)
- Regularnie kontrolować się u lekarza, szczególnie jeśli objawy się nasilają
- Powrócić do normalnej aktywności stopniowo, zwracając uwagę na sygnały z organizmu
- Zgłosić się natychmiast do lekarza w przypadku silnego bólu brzucha (zwłaszcza w lewym podżebrzu), co może sugerować problemy ze śledzioną
Choć większość pacjentów wraca do pełnej sprawności po 2-4 tygodniach, uczucie zmęczenia może utrzymywać się przez kilka miesięcy. W rzadkich przypadkach EBV wiązany jest z rozwojem przewlekłego zespołu zmęczenia oraz potencjalnie z pewnymi chorobami autoimmunologicznymi, jednak zależności te wymagają dalszych badań.
Mononukleoza zakaźna, mimo często intensywnych objawów, zazwyczaj ustępuje bez pozostawienia trwałych następstw, a właściwa diagnostyka i odpowiednie postępowanie minimalizują ryzyko powikłań. Pacjenci powinni pamiętać, że nawet po ustąpieniu objawów mogą przez pewien czas wydzielać wirusa ze śliną, potencjalnie zarażając inne osoby.